Osmanlıda Ramazan Ayından Maniler

''Mâniler sahurun ve ramazan ayının haberci dörtlükleridir'' şimdilerde bunu sadece böyle hatırlıyor ve mâniyle alakalı...

Osmanlıda Ramazan Ayından Maniler

Edebiyat Dilinde Mani: Başta aşk olmak üzere hemen her konuda yazılabilen bir halk edebiyatı nazım türüdür. Çoğunlukla 7 heceli dört dizelik bir bendden meydana gelir. Dizeleri 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla söylenmiş maniler de vardır.

Birinci, ikinci dördüncü dizeler birbirleriyle kafiyeli, üçüncü dize serbesttir. Yani kafiye dizilişi aaxa'dır. aaaxa düzeninde maniler de var. İlk iki dize hazırlık dizeleridir. Son iki dize ile anlam bağlantısı yoktur. Asıl anlatılmak istenen son iki dizede verilir.

Osmanlıda İftar Menüleri Ve Sahur Menülerinde Mani Çeşitleri

Bir çok mani çeşidi vardır. En çok kullanılanlar düz ya da tam mani, kesik mani, cinaslı mani, yedekli mani, artık mani'dir.

Düz Mani:

Yedişer heceli dört dizeden oluşur. Kafiyeleri çokluk cinassızdır.

Kesik Mani:

Birinci dizesi 7 heceden az, anlamlı ya da anlamsız bir sözcük grubu olan maniler. Bu kesik dize sadece kafiyeyi hazırlar. Eğer meydan ve kahvehanelerde söylenen ve ilk dizeleri "aman aman" ünlemi ile doldurulan manilerse bunlara İstanbul manileri denir.

Cinaslı Mani:

Kesik manilerde eğer kafiye cinaslı ise bunlara cinaslı mani denir.

Yedekli (artık) Mani:

Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır. Yedekli maniye artık mani de denir.

Ulu Cami direk ister

Söylemeye yürek ister

Benim karnım toktur ama

Arkadaşım börek ister

Alaylı olsun alaylı

Tepsisi olsun kalaylı

Zeytinyağı bolca olsun

Yimesi olsun kolaylı

''Mâniler sahurun ve ramazan ayının haberci dörtlükleridir'' şimdilerde bunu sadece böyle hatırlıyor ve mâniyle alakalı geri kalan ne varsa hepsini birden unutuyoruz.

Ramazan mânileri, şimdiye kadar Türk edebiyatında da basılı eserlerine pek rastlamadığımız bir konu. Eldeki tüm kaynaklar 3 vesikanın varlığından bahsediyor;

30 fasıl ve 375 mânilik taş baskı olan Ali Emir’in mecmuası

40 fasıl ve 473 mânilik ''İstanbul mahalle bekçilerinin destanı ve mâni katarları''

120 fasıl ve 1475 mânilik ''Ramazannâme''

Tüm bu tarihi vesikaları alıp incelediğimizde aslında ramazan mânilerinin bir ''kültür'' olduğu, mânileri unutmaya başladıkça da ramazan kültürüne ait önemli detayların da unutulduğu çok açık görülmektedir.

Ramazan mânileri sadece edebi ve dil açısından değil dini, tarihi, içtimai, coğrafi, halk kültürü, dönemin özellikleri ve bunun gibi yönlerden de mutlaka incelenmesi gereken eserlerdir. Genel olarak içinde geçen konulardan bahsedersek;

Minarelerde kandillerin yakılması, camilere mahya kurulması, güllaç baklavasının yenilmesi, şekerden ağaçların yapılması, fakir fukaraya yardım edilmesi, dargınların barışması, iftar ve sahur vakitlerinde top atılması, ramazan sıcak aylara gelirse Kız Kulesi'ne iftara gidilmesi, mahalle çocuklarının feneri taşlaması, feneri kırması, buna bekçinin kızması, bekçinin külahını kapmaya çalışıp alay etmeleri, bekçilerin sopalarını vurarak dolaşmaları, sopalarının uzunluğu, fener ve davulun bekçi alâmeti oluşu, kıyafet olarak barata giymesi gibi hususlar artık birkaçı dışında ne yazık ki tarih olmuştur.

Ayrıca mâniler;

davulcunun kılıcının bulunması, Eyüp'e adak için gidilişi, cirit oynanması, Ayazma'nın mesire alanı oluşu, kalyonların sefere Beşiktaş'tan çıkışı, kürek kırılınca kürekçilere ihsanda bulunulması, İstanbul kapıları, Yenikapı Mevlevihanesi, para çeşitleri, Aydın satırının şöhreti, kahvenin ibrikle pişirildiği, hamamlarda turşu yenildiği, İstanbul'un camileri, hamamları, mesireleri, kaybolan meslekleri, esnafları, kuşları ve birbiri ile alakası olmayan birçok hususta topluma ve o dönem yaşayışına önemli bir ışık tutmaktadır.

Guş et sadâyı bu gece

Et merhabayı bu gece

Benim devletli efendim

Gördüler Ay'ı bu gece

mânisiyle başlayan ramazan ayı her güne ayrı mâni ile devam eder,

Bu gece on altı sayı

Gidiyor ramazan ayı

Yeniçeri padişahtan

Aldı bugün baklavayı

diyerek 15'inden sonra bayram telaşı başlar,

Gecelerin ayazına

Baklavanın beyazına

Gül suyundan abdest alın

Buyurun bayram namazına

diyerek de ramazan ayı uğurlanırdı.

Ramazan mânilerinin bir diğer önemli özelliği, yazıldığı ya da söylendiği dönemlerin mutfak kültürü açısından da önemli bir kayıt oluşturmalarıdır.

Nelerin yenildiği, içildiği, pazarda neler satıldığı, Boğaz'ın balıkları, güllaç türleri, ekmek çeşitleri, meşhur helvacılar gibi mutfak tarihi açısından önemli detaylara mâniler sayesinde ulaşmak mümkündür.

Ramazannâme adlı mâniler eserinde 122 bölüm vardır. Her bölümde de konu ile alakalı mâniler… Dilerseniz mutfak kültürü ile alakalı mânilere bir göz atalım;

Osmanlı Ramazan Manilerinde Reçeller faslı

Ye kebabı biberlice

İç şerbeti amberlice

Ehl-i keyfe safa verir

Tel kadayıfı şekerlice

Osmanlı Ramazan Manilerinde Taamlar faslı

Cümlesinin başı ekmek

Garib yiğit harcı keşkek

Yağlı lokum samsa börek

İftar vakti yenir tek tek

Osmanlı Ramazan Manilerinde Zahire faslı

Yufka bağrın ezdi bekçi

Dünyasından bezdi bekçi

Ramazanın zahiresin

İlkbaharda düzdü bekçi

Osmanlı Ramazan Manilerinde Mübalağa zahire faslı

Yüzellibin güllaç almış

Harcı hele pek çoğalmış

Nohut böğrülce mercimek

Üçyüz kile kadar olmuş

Osmanlı Ramazan Manilerinde Bekçi iftarı faslı

Beş on türlü reçeli var

Ekşili çorbayla mumbar

Pekmez şerbeti eylemiş

İçine koymuş hayli kar

Osmanlı Ramazan Manilerinde Davulcu iftarı faslı

Ne sağa ne sola bacar

Etmekle yahniyi kapar

Baklava ile böreğin

Sekinizi birden tıkar

Osmanlı Ramazan Manilerinde Üzümler faslı

Yediverenin koruğu

Sözümün budur doruğu

Amasya da nazik olur

Bir yere tilki kuyruğu

Osmanlı Ramazan Manilerinde Paçacı faslı

Bak bekçinin izanına,

Açlık da geçmiş canına,

Paça yaptırmağa varmış,

Paçacının dükkanına

Osmanlı Ramazan Manilerinde Balıklar faslı

Uskumru gerçi mu'teber,

Gayet leziz olur lüfer,

İstavrid ile ispari,

Bir balık vardı adı dülger

Özellikle Boğaz’daki balık popülasyonu konusunda bilgi veren en az on mâni daha mevcut. Hem ramazan sofralarında balığın çokça bulunuşu hem de artık Marmara Denizi'nde aynı popülasyona sahip olunmadığını kıyaslamak açısından önemli olduğunu düşünüyorum.

Osmanlı Ramazan Manilerinde İftar faslı

Saldım fırına kuzu

Hem çokça komuşlar tuzu

Ben bir lokma alamadım

Yedi hiç kalmadı tozu

Osmanlı Ramazan Manilerinde Meyve faslı

Ayvanın da rengi sarı

Zerdali yanuri bari

Kocayemişi pirlere

Medh edelim tatlı narı

Osmanlı Ramazan Manilerinde Baklava faslı

Derde devadır baklava