Patates Çeşitleri Nelerdir?
Patates bitkisinin kökeni Güney Amerika’ya ve yaklaşık 8 bin yıl öncesine dayanıyor. İspanyol fatihler sayesinde 16. yüzyılda yalnızca o kıtaya hapsolmaktan kurtulan patates ilk zamanlar hastalık yayan bir yiyecek olarak görülüyordu. Patatesin Türkiye’ye girişi ise 1850’lerin başında gerçekleşti. Küçük büyük herkesin severek tükettiği patates hakkında merak edilenleri ve patates bitkisi tohumluğunda dışa bağımlılığı sona erdirmek için yapılan çalışmaları mevcuttur.
Bamberg patatesleri
Her biri belirli tarımsal veya mutfak özelliklerine sahip yaygın ticari çeşitler dahil olmak üzere yaklaşık 4.000 patates çeşidi vardır. İngiltere'de yaklaşık 80 çeşit ticari olarak mevcuttur. Genel olarak çeşitler, kızıl patates (kaba kahverengi deri), kırmızı patates, beyaz patates, sarı patates (Yukon patatesleri olarak da adlandırılır) ve mor patates gibi ortak özelliklere göre birkaç ana gruba ayrılır.
Yemek pişirme amaçları için, çeşitler genellikle mumlu olmalarıyla farklılaşır: unlu veya unlu pişirme patateslerinde, mumsu kaynayan patatesten (% 16-18 ) daha fazla nişasta (% 20-22 ) bulunur. Ayrım, iki farklı patates nişastası bileşiğinin karşılaştırmalı oranındaki değişiklikten de kaynaklanabilir: amiloz ve amilopektin .
Uzun zincirli bir molekül olan amiloz suda pişirildiğinde nişasta granülünden yayılır ve patatesin ezildiği tabaklara kendini verir. Oldukça dallanmış bir molekül olan biraz daha yüksek amilopektin içeriği içeren çeşitler, suda kaynatıldıktan sonra patatesin şeklini korumasına yardımcı olur. Patates cipsi yapmak için iyi olan patateslerveya patates cipsi bazen "cips" olarak adlandırılır, bu da benzer çeşitli özelliklerin temel gereksinimlerini karşıladıkları, sağlam, oldukça temiz ve oldukça iyi şekilli oldukları anlamına gelir.
Avrupa Ekili Patates Veritabanı (ECPD) tarafından güncellenir ve korunur patates çeşidi açıklamaları bir online işbirlikçi veritabanı İskoç Tarım Bilim Ajansı Tarımsal Gen Kaynakları Ağı (ECP / GR) Avrupa Kooperatif Programı çerçevesinde işletilen -ki tarafından Uluslararası Bitki Genetik Kaynakları Enstitüsü (IPGRI).
Farklı pigmentasyona sahip patatesler
Beyaz tabakta iki koyu tenli patates. Bir başka patates, tabağın sağ alt tarafına yerleştirilen çeşidin mor-mavi etini göstermek için bölümler halinde kesilir.
Patates çeşidi 'Mavi İsveçli' Altın / sarı için karotenoidler veya kırmızı veya mavi için polifenoller de dahil olmak üzere çeşitli miktarlarda fitokimyasallar içeren altın, kırmızı ve mavi çeşitleri içeren düzinelerce patates çeşidi, derileri veya daha yaygın olarak et rengi için özel olarak seçilerek yetiştirilmiştir. çeşitler.
Karotenoid bileşikleri, sindirim sırasında temel besin olan A vitaminine dönüştürülen provitamin A alfa-karoten ve beta-karoteni içerir . Antosiyaninler patates çeşitlerinde başlıca kırmızı veya mavi pigmentasyondan sorumludur, besleyici önemi yoktur, ancak görsel çeşitlilik ve tüketici çekiciliği için kullanılır. 2010 yılında, patatesler bu pigmentasyon özellikleri için özel olarak biyomühendislikten geçirildi.
Genetiği değiştirilmiş patatesler
Genetik araştırma, birkaç genetiği değiştirilmiş çeşit üretti. Monsanto Company'ye ait olan 'New Leaf', Colorado patates böceğine direnç kazandıran Bacillus thuringiensis'ten genler içerir ; 1990'larda ABD düzenleyici kurumlar tarafından onaylanan 'New Leaf Plus' ve 'New Leaf Y', virüslere karşı direnci de içerir. McDonald's, Burger King, Frito-Lay ve Procter & Gamble, genetiği değiştirilmiş patates kullanmayacaklarını açıkladılar ve Monsanto Mart 2001'de üretim hattını sonlandırma niyetini yayınladı.
Mumlu patates çeşitleri, amiloz ve amilopektin olmak üzere iki ana tür patates nişastası üretir ; bunlardan ikincisi endüstriyel olarak en yararlıdır. BASF, amiloz oluşumunu katalize eden bir enzim olan granüle bağlı nişasta sentaz için geni inaktive etmek için antisens RNA'yı ifade edecek şekilde modifiye edilen Amflora patatesini geliştirdi .
Amflora patatesleri bu nedenle neredeyse tamamen amilopektinden oluşan nişasta üretirve bu nedenle nişasta endüstrisi için daha kullanışlıdır. 2010 yılında Avrupa Komisyonu, "Amflora" nın Avrupa Birliği'nde gıda için değil, yalnızca endüstriyel amaçlarla yetiştirilmesinin önünü açtı.
Bununla birlikte, AB kuralları uyarınca, her ülke, bu patatesin kendi topraklarında yetiştirilmesine izin verip vermeyeceklerine karar verme hakkına sahiptir. 2010 baharında Çek Cumhuriyeti ve Almanya'da ve sonraki yıllarda İsveç ve Hollanda'da ticari 'Amflora' dikimi bekleniyordu. BASF tarafından geliştirilen diğer bir GM patates çeşidi, Meksika yabani patates Solanum bulbocastanum'dan kaynaklanan iki direnç geni, blb1 ve blb2 eklenerek geç yanıklığa karşı dirençli hale getirilen 'Fortuna'dır. Ekim 2011'de BASF, EFSA'dan bir yem ve gıda olarak yetiştirme ve pazarlama onayı istedi. 2012 yılında, Avrupa'da GDO gelişimi BASF tarafından durduruldu.
Kasım 2014'te USDA, JR Simplot Company tarafından geliştirilen, morarmayı önleyen ve geleneksel patateslere göre kızartıldığında daha az akrilamid üreten genetik modifikasyonları içeren, genetiği değiştirilmiş bir patatesi onayladı ; modifikasyonlar yeni proteinlerin yapılmasına neden olmaz, bunun yerine proteinlerin RNA müdahalesi yoluyla yapılmasını engeller.
Agata, bintje, charlotte, desiree ve monalisa dünyada en yaygın olarak tüketilen patates çeşitlerindendir. Bunların dışında ayrıca yemeklik, yemlik, nişastalık, sert ya da yumuşak etliler olarak da gruplandırılabilirler. Bunların yanı sıra patatesler mutfakta tüketilme çeşitlerine göre de gruplara ayrılabilirler.
A grubu patatesler: Piştiğinde dağılmayan bir tür olarak bu gruptaki patatesler daha çok salatalarda kullanıma uygundur. Buharda pişirilir, kumpir için tercih edilebilir. Dokusu sıkı, nişasta oranı daha azdır. Charlotte, amandine, belle de fontenay bu grup patatese girmektedir.
Charlotte genellikle tek tip, pürüzsüz tenli yumrulardan oluşan patates türüdür. Soluk sarı renklidir. Amandine patates türü ise daha sert ve sarı, katı etlidir. Hafif aromalı bir tadı vardır. Kızartmalar için daha az uygundur. A grubuna giren bir diğer patates olan belle de fontenay ise daha pürüzsüz, sıkı ve mumsu bir yapıdadır. Salata ve haşlamalar için uygundur.
B grubu patatesler: Pişince genellikle dağılan, sulu yemekler, graten ve çorbalarda kullanıma daha uygun olan bu tür patatesler az nişastalıdır, dokusu nispeten sıkıdır. Manon, ostara, sirtema ve bazı beyaz patates çeşitleri bu gruba girer.
Manon patates genellikle kızartmalar için uygundur. Sarı renkli ve etlidir. Ostara, daha uzun yapılı ve ovaldir. Üzerinde sığ gözleri vardır. Sarı etlidir. Sirtema ise sert yapılı, Avrupa’nın sıcak bölgelerinde yetişen bir türdür. Güney Avrupa ülkelerinde popüler bir çeşittir.
C grubu patatesler: Yumuşak dokulu, piştiğinde dağılan ve daha çok kızartmalık olarak kullanılan, püre, çorba ve fırında pişirmeye uygun olup bol nişastalı patateslerdir. Monalisa, agria, bintje, Adapazarı patatesi bu gruba girer.
Monalisa patatesleri uzun süreli depolama için uygun olup, tek tip yumru şeklindedir. Birçok pişirme türüne uygundur. Agria’lar ise orta büyüklükte, oval-uzun şekillidirler. Soluk sarı-açık altın renkte olan bu patatesler genellikle sonbaharda yetişir.
Agria patatesleri güçlü bir lif kaynağıdır. Bir diğer C grubu patatesi olan bintje ise orta boylu, lezzetli sarı etli bir yapıdadır. Diğer türlere göre biraz daha minyondur. Günümüzden uzun yıllar önce bölgeye getirilen Adapazarı patatesinin de üretimi gerilemiştir.
D grubu patatesler: Bol nişastalı, mutfakta kullanım alanı olmayan türlerdir. Nişasta üretimi için kullanılırlar. Ülkemizde yaygın tüketilen ve kolay yetişen çeşitleri ise port o rico, nanchy hal, Nancy gold gibi tatlı, sarı etli patateslerdir.
Geçmişte tescilli milli bir çeşidimiz bulunmazken Enstitümüzde yapılan ıslah çalışmaları sonucunda ilk yerli ve milli patates çeşitleri geliştirildi ve tescil ettirildi. Enstitümüzde kurulan altyapı sayesinde her yıl yaklaşık 100 bin adet melez gerçek patates tohumu elde edilerek patates genetik tabanı oluşturuldu ve ıslah çalışmalarının sürekliliği sağlandı. Binlerce yeni çeşit adayı üzerinde seleksiyon çalışmaları ile her yıl en az iki yerli çeşit tescile sunulacak şekilde ıslah çalışmalarımız devam ediyor.
Türkiyede bulunan ilk yerli patates çeşitlerimiz nelerdir?
Onaran 2015, Fatih, Nahita, Ünlenen, Nam, Çağlı, Muratbey ve Leventbey ilk yerli patates çeşitlerimizdir.
Islah çalışmaları Enstitümüzün liderliğinde 8 enstitü, 3 üniversite ve 11 özel sektör firmasının katılımı ile 2005’te TÜBİTAK destekli “Ülkesel Patates Tohumluk Üretim Sisteminin Geliştirilmesi” projesi ile başlatıldı. Bu program kapsamında 2007-2017 yılları arasında ülkemiz açısından bir rekor olan toplam 720 bin adet melez patates tohumu elde edildi. Çeşit geliştirmenin ilk adımı olan melez patates tohumlarının elde edilmesiyle “Patates Genetik Tabanı” oluşturuldu. Farklı nesillerde binlerce yeni çeşit adayı üzerinde seleksiyon çalışmalarını halen sürdürüyoruz.
Tüm bu çalışmaların sonucunda Enstitümüz 8 adet yerli ve milli çeşidi tescil ettirerek ülke tarımına kazandırdı. Hâlihazırda 4 adet yerli çeşidimiz de tescil aşamasında. Bu çeşitlerimizin de tescil olmasıyla birlikte toplam 12 adet yerli ve milli çeşidimiz olacak. Enstitümüz tarafından geliştirilen ve tescil edilen yerli ve milli patates çeşitlerimiz: Onaran 2015, Fatih, Nahita, Ünlenen, Nam, Çağlı, Muratbey ve Leventbey.
Yerli patates ile ithaller arasında nasıl bir fark var? Tüketiciler patates alırken nelere dikkat etmeli?
İthal çeşitler ile yerli çeşitlerimiz arasındaki farklara baktığımızda, yerli çeşitlerimiz ülkemizde ıslah edildikleri için adaptasyon kabiliyetleri daha iyi. İthal ve yerli çeşitlerimiz arasında lezzet, tat ve besin değeri açısından herhangi bir fark bulunmuyor. Yerli çeşitlerimizin hepsi verim yönünden üst seviyede.
Tüketicilerimiz patates alırken hangi amaçla kullanacaklarsa ona göre çeşit seçmeleri gerekiyor. Zira yemeklik olarak üretilen bir çeşitten kızartma yaparsak, patatesler yanarak kararacak ya da fazla yağ çekerek hem görüntü hem de tat olarak istenen sonucu vermeyecektir. Tüketiciler patates seçerken kullanım amacına, patateslerin şekline, filizlenmemiş ve yeşillenmemiş olmasına dikkat etmeli.
Patatese yakından baktığınızda üzerindeki gözleri görebiliriz. Eğer patatesi aydınlık yerde bekletirseniz zamanla bu noktalardan filizler çıkar. Işık, patateslere nüfuz ettiğinde zehirleyebilecek bir kimyasal olan solanin üretimini tetikler. Solanin fazla miktarda tüketildiğinde zehirlenme belirtilerine neden olur. Bu sebeple rengi yeşile dönmüş ve filizlenmiş patateslerin tüketilmemesi önerilmektedir. Evlerimizde patatesleri karanlık ve serin ortamlarda muhafaza etmeliyiz.
Patates Bitkisel Özellikleri Nelerdir?
Patates, ılıman ve ılıman-serin iklim bölgelerinin bitkisidir. Yumruların gelişme devresinde, düşük sıcaklık veya yüksek sıcaklık zararlı olur. Patates yetiştirme sınırı, uzun donlu günleri olan kuzey bölgeler ile yaz sıcaklıkları yüksek subtropik bölgeler arasındaki kısımlardır. Bu sınır Avrupa’da 70. kuzey enleme kadar çıkar.
Bitki yetişme süresi 120-150 gün olan bir patates bitkisi için bitki su gereksinimi (Evapotranspirasyon, ET) iklime bağlı olarak 500-700 mm arasındadır. Sulama suyu ile yumru ağırlığı arasında doğrusal bir ilişki olduğu belirtilmektedir.
Patatesin Gelişme Dönemleri
Patateste topraktaki kullanılabilir suyun en fazla %30 ile %50 sinin tüketilmesine izin verilmelidir. Sulamalara vejetatif gelişme döneminden başlanarak hasat sonuna kadar devam edilmelidir. Sulamanın sıklığı sulama zamanı ile birebir ilgilidir. İlisulu(1986)’ya göre; hafif bünyeli topraklarda 10 günde, ağır bünyeli topraklarda ise 15-20 günde bir sulama yapılmalıdır. Orta Anadolu gibi kurak bölgelerde kısa dönemli çeşitlerin 3 kez, uzun dönemlilerin ise 5-6 kez sulanabileceği belirtilmiştir.
Ayla(1977)’ ya göre: Eskişehir’de 8 gün aralıklarla toplam 7 kez, Ayla (1985)’ ya göre: Ankara’da toplam 6 kez, Sevim(1986) ya göre: Erzurum-Pasinler koşullarında 10-12 gün aralıklarla, Ayla(1989)’ya göre: Bolu yöresinde 10 gün aralıklarla toplam 5 kez, Önder ve ark(2005) göre Antakya’da yağışa bağlı olarak 3 ile 5 kez, Ünlü ve ark (2006) Niğde’de 3-7 gün aralıklarla toplam 10-16 kez, Erdem ve ark(2006) Tekirdağ’da 10-16 kez sulama uygulamıştır. Burada verilen sonuçlara göre yöre, yetişme dönemi, çeşit ve sulama yöntemine bağlı olarak 7-10 güne bir sulama yapılması önerilebilir. Gültekin ve ark (2018) Afyon koşullarında 5 gün aralıklarla damla sulama ile 10 kez sulama yapılmasını önermiştir.