Türkiyede Bulunan Endemik Balık Türleri Nelerdir?
Endemik Ne Demektir?
Endemik kelimesi Yunanca endemos kelimesinden gelmektedir. Anlamı ise o yere ait demektir. Endemizm ise bir bitkinin o yere ait olma durumu şeklinde açıklanmaktadır. Fransızcadan dilimize girmiş olan endemik kelimesinin sözlük anlamı ise sadece bir bölgede yaşayan veya yetişen bitki, hayvan şeklinde açıklanmaktadır. Birçok kaynakta karşılaşılan endemik bitki sınırları belli olan ve dar bir alanda yayılış gösteren bitkilere denmektedir.
Endemik kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüklerinde bir başka anlamı daha bulunmaktadır. TDK'ya göre endemik belli bir bölgede salgın olmaksızın sık görülen hastalık şeklinde de tanımlanmaktadır.
TDK'ya Göre Endemik Kelimesinin Anlamı Nedir?
Türk Dil Kurumu sözlüklerinde dilimizde bulunan kelimelerin anlamlarını bulmak mümkündür. Çok sık kullanılmasa da anlamı merak edilen kelimelerden birisi de endemik kelimesidir. Endemik iklimsel veya bölgenin yapısına bağlı olarak sadece belirli bir bölgede yaşamını sürdüren canlı türlerine denir. Türk Dil Kurumuna göre ise anlamı şu şekilde açıklanmaktadır:
Sadece bir bölgede yetişen veya yaşayan hayvan veya bitki...
Yeryüzünün yalnızca belirli bölgelerinde yayılış gösteren (yaşam alanı belirli bir bölgeyle sınırlı) canlı tür ya da cinslerine endemik denir.
Endemikler, iklim değişmelerinde ve izolasyon koşullarında oluşur. Daha önce geniş alanlara yayılmış bir tür, iklim değişimi sonucu, ekolojik özelliklerine uygun belli bir yere çekilerek yaşamını sürdürür.
Örneğin, Kazdağı göknarı, yalnızca Kazdağı'nda görülür.
Endemik kelimesi Yunanca endomos (indigenous) kelimesinden gelir. Yerli, o yere ait demektir. endemizm de bir bitki türünün o yere ait olması durumudur. bir bitki, sınırları belli dar bir alanda yayılış gösterirse o bitkiye endemik bitki denir.
Türkiye dünyadaki endemik bölgelerin en önemlileri arasında yer alır. En bilinen endemik tür liquidambar orientalis'dir
Türkiye’de 640 balık türü yaşamaktadır. Türkiye’ye özgü, diğer bir deyişle ülkemize endemik 62 balık türü bulunmaktadır. Türkiye’nin yüzeyi dünya yüzölçümünün % 0,5 i kadar olmasına rağmen dünyadaki balık türlerinin % 2,9 u ülkemizde yaşamaktadır. Balık türleri açısından da ülkemiz dünyadaki yüzölçümü payına oranla 6 kat daha fazla balık türü zenginliğine sahiptir.
Ülkemizin endemik balıklarının önemli bir bölümü, genellikle dışarıya bağlantısı olmayan, yalıtılmış, kapalı iç havzalardaki göller ve derelerde yaşamaktadır. Ancak son yıllarda insan baskısı dolayısıyla endemik balıklarımız yok olma tehlikesi altına da girmişlerdir. Ülkemizdeki balık türlerinin 41’i tehlike altında, 11’ i ise önlem alınmadığı takdirde yok olma tehlikesi altındadır.
2008 yılının Mayıs ayında haber bültenlerinde “binlerce burduricus ölerek kıyıya vurdu” şeklinde bir haber yer almıştı. “Burduricus” Latincede Burdurlu” anlamına geldiğinden haberin tam çevirisi “Binlerce Burdurlu ölerek karaya vurdu” idi. Aslında bu haberde anlatılan, dünyada sadece Burdur Gölü’nde yaşayan lokal endemik Burdur Dişli Sazancığı’nın (Aphanius anatoliae burduricus) göle arıtılmadan dökülen atık maddeler nedeniyle ölerek kıyıya vurmasıydı; diğer benzer olaylardan tek farkı, bu sefer ölen binlerce balığın Burdur’a ve Burdur Gölü’ne endemik, yani Burdur’lu olmasıydı.
Son yıllarda yaşanan küresel ısınma ve kuraklığın da etkisiyle ülkemiz göllerindeki su seviyeleri oldukça düşmüş, hatta bazı göllerimiz tamamıyla kurumuştur. Bu kuraklıkla birlikte Burdur kent merkezinin atıklarının arıtılmadan göle boşaltılması Burdur Gölü’nün ölümüne ilişkin sinyalleri vermeye başlamıştı;
ilk ölen Burduricus endemik bir balıktı; bu Burdur insanı için de bir tehlike işaretiydi. Burdur’un sadece göllerinde değil, küçücük derelerinde bile dünyada sadece buralara özgü balıklar yaşamaktadır.2006 yılında, Bucak İlçesi yakınlarındaki Onaç Deresi’nde, bu dere dışında yaşamayan ve buraya endemik Pseudophoxinus ninae adında bir yağ balığı keşfedilmiştir; dolayısıyla bu derenin mutlaka korunması, kirletilmemesi ve kurutulmaması gerekmektedir.
Burdur gibi göller yöresi ili olan Isparta’da volkanik bir krater gölü olan ve Isparta kent merkezinin çok yakınında yer alan Gölcük Tabiat Parkı’ndaki gölde endemik Aphanius anatolicus (Anadolu Dişli Sazancığı) yaşar. Isparta’daki göllerde de buraya özgü endemik canlılar ve mucizeler sizleri beklemektedir. Küçük bir göl olan Gölcük krater gölü dışındaki büyük göllerde de bir zamanlar endemik balıklar yaygın bir şekilde yaşamaktaydı:
Bir zamanlar Eğridir ve Beyşehir göllerini şenlendiren endemik sazan balığı Capoeta pestai ile bilimsel adını da Eğridir gölünden alan endemik Eğridir Levreği Phoxinellus egridiri adlı balıklarımızın soyu günümüzde tükenme aşamasına gelmiştir. Son yıllarda yaşanan kuraklık, Isparta ve Konya yöresindeki göl ve dereleri de olumsuz etkilemiştir. Kuraklık ve kirlilik ile birlikte geleneksel küçük ölçekli balık avcılığının yerini kuralsız, plansız ve bilimdışı avlanmanın almasının da bu yokoluşlarda etkisi bulunmaktadır.
Göl ve derelerimizdeki endemik balıklarımızı tehdit eden bir faktör de yalıtılmış ekosistem alanlarına yabancı türlerin sokulması, bu türlerin çoğalarak endemik balıklarımızın yaşam alanlarını tehdit etmeleridir. Daha Türkçesi dağdan gelenin bağdaki endemik balığımızı kovmasıdır. Örneğin Beyşehir Gölü’ne endemik bir tür olan Taşısıran balığı Cobitis elongata bilseli ile yine bu göle endemik gökçebalığı Alburnus akili, göle sudak balığı aşılanması sonucu yok olma noktasına gelmişlerdir. Konya havzasının derelerinde de endemik balıklarımız bulunmaktadır.
Konya ve Karaman illeri içindeki Gökdere çayında Hitit Sazan Balığı Gobio hettitorum, yine Tuzgölü’ne dökülen İnsuyu deresinde endemik bir balık, ayrıca Konya havzasına özgü Spinophoxinellus anatolicus (Anadolu bağ balığı) Konya kapalı havzasına özgü endemik balıklardır.
Yine kapalı bir havza olan Van Gölünde de bu gölün sodalı suyuna uyum sağlamış Van inci kefali Chalcaburnus tarici ve Erciş Bıyıklı Balığı Barbus plebejus ercişionus göle özgü endemik balıklardır. Van inci kefali yörede yılda 15 bin ton dolayında avlanır. 2010 yılı rakamlarına göre Van Gölü insanının inci kefalinden elde edilen gelir yılda 8 milyon dolardır ve 14 bin kişi bu balığın avından geçimini sağlamaktadır.
2008 yılında Van Valiliği karşısındaki kavşağa inci kefali heykeli dikilmiş olup bugüne kadar heykeli dikilen tek endemik canlımızdır. İnci kefali halen tam olarak kaçak avcıların elinden kurtulabilmiş değildir.
1996 dan bu yana inci kefalinin korunması ile ilgili önemli ilerlemeler kaydedilmiş, Erciş-Deliçay balık bendinde bu endemik balığımızın gözlenebilmesi için nefis bir göç gözlem alanı oluşturulmuştur. 2011 de 15 bin kişi bu alanda toplanarak endemik balığımızın göçünü izlemiştir. Her yıl Erciş’te İnci Kefali Göçü Kültür ve Sanat Festivali düzenlenmektedir. Kısacası ülkemizin en popüler endemik balığı Van inci kefalidir.
Dünyada sadece Bolu’nun Abant, Gölcük gölleri ile Yedigöller civarındaki derelere özgü olan endemik Abant Alabalığı Salma trutta abanticus’ un sayısı, olumsuz çevre koşulları, aşırı avcılık ve kirlenme gibi insan aktivitelerinden dolayı hızla azalmaktadır. Abant Alabalığı sadece Orman Bakanlığına bağlı Bolu-Gölcük alabalık üretme tesislerinde üretilmekte ve yumurtadan yeni çıkmış larvalar Abant Gölü ve civar derelere bırakılmaktadır. Abant Alabalığı, iç su balıkları açısından eti en lezzetli olan balıklardan bir tanesidir.
Çok hızlı hareket ettiğinden avcılığı zordur. Etinin lezzetli olması ve avcılığının zor olmasından dolayı avcılar arasında aranılan bir avdır. Aşırı ve bilinçsiz avcılık, kirlenme, orman yangınları ve orman kesimi, tarla açma ve zirai ilaçlar, orman alanlarındaki insanların gelir seviyesinin düşüklüğünden dolayı avlanma baskısı ve turizm gibi aktiviteler Abant Alabalığı üzerinde önemli azalmalara sebep olmuştur. Yaşama ortamlarının tahrip edilmesi, bilinçsiz avcılık ve çevrenin kirletilmesi sonucu Abant balığının nesli hızla azalmaktadır.
Büyük kentlerimizin içindeki derelerimizde de bir zamanlar endemik balıklarımız yaşamaktaydı. Örneğin en son 1999 yılında İstanbul’daki Kağıthane deresinde 2 farklı endemik balık türü gözlenmişti. Bunlardan biri Barbus cylolepsis polylepis adlı Kağıthane Bıyıklı Balığı, diğeri de Calchalburnus istanbulensis adlı İstanbul İnci balığıdır.
Bilimsel adını Ankara’dan alan Ankara balığı Noemachleius angorae, Asi nehrinde yaşayan ve bu nehrin antik adıyla adlandırılan Asi nehri inci balığı Alburnus orontis, İzmir’deki antik Bergama kentinden adını alan Bergama bıyıklı balığı Barbus pergamonsis diğer lokal endemik balıklarımıza örnektir.
Geleneksel balık avcılıklarından bir bölümünde zehirli özler içeren endemik Anadolu bitkileri de kullanılabilmektedir. Örneğin Ege dolayında “Balıkağısı” veya “Balıkotu” olarak adlandırılan Verbascum splendidum ve Verbascum parviflorum adlı endemik sığırkuyruğu bitkileri zehirlidir. İlkbahar sonu ve yaz başlangıcında sarı çiçekler açan bu endemik bitkilerimizin çiçekli kısımları ve bitkileri ezilip derelere ve balık bulunan alanlara atılarak buradaki balıklar bitkilerin zehirli özüyle bayıltılmak suretiyle yakalanır.
Bu bitkilerin tohumları toz haline getirilip hamurla karıştırılarak balıklara atılır, bunu yiyen balıklar otun zehri ile etkisiz hale getirilerek yakalanırlar. Ülkemizde yaşayan endemik balıklar da yine ülkemizin zehirli endemik bitkileri kullanılarak eskiçağlardan bu yana avlanmışlardır. Diğer bir deyişle balık avcılığının endemik yöntemi Anadolu’da binlerce yıldan bu yana uygulanagelmektedir. Balığıyla, otuyla her şeyiyle endemik, özgün ve biriciktir bizim ülkemiz.