Hititlerde Yemek Kültürü Nedir? "Bölüm - 02"
"Tolunay SANDIKCIOĞLU"
Çivi Yazılı Belgelerden Damak Tadımıza Kalan Miras
“Majestenin yüreğinde olan bu sözleri o, tanrılara dua olarak sunar. Duanın sunulması bitince arkadan 3 beyaz kurban ekmeğini, biri kırmızı, ülkenin bütün erkek tanrılarına kırar. Yağlı börek üstüne kırılan buğday kırması saçar. Üstüne bal ve iyi kaliteli yağ döker. Sonra üç beyaz ekmeği ülkenin bütün kadın tanrılarına kırar.
Hangi tanrılara dua sunmuş ise, arkadan 2 kurban ekmeğini dağlar ve ırmaklar için kırar. Bir kurban ekmeğini koşan Güneş Tanrısı için kırar. Yağlı böreğin ve kurban ekmeklerinin üstüne kırılan buğday kırması saçar. Arkadan bal ve iyi kaliteli yağ döker.”
II. Murşili de ülkesinde ölümlere yol açan veba salgınına karşı tanrılara yalvarırken gene ekmek sunmakta ve yardım istemektedir:
“Tanrılar, efendim, salgına karşı size sunduğum kurban ekmeğini ve kurban içkisini kabul edin! Size görüneyim. Hatti ülkesinden salgını kovun!”
Metinlerde bu denli önemli yeri olan ekmek nasıl yapılırdı peki? Hititçede hububat, arpa vb. için halki- (ŠE), buğday içinse ZÍZ-tar kelimeleri kullanılmaktaydı. M.Ö. II. binde arpa (halkiš) çok yaygın bir tahıldır ve Hitit askeri sefer kayıtlarında sıklıkla geçer. Hoffner’dan alınan bu tabloda, ardışık üç yıla ait tahıl tarımı ve toplamları yer alır. ŠE; tabloda en çok üretilen ve dolayısıyla tüketilen tahıl ürünü olarak görülür.
Hititlerin günlük hayatta kullandıkları zengin ekmek ve un çeşitleri arasında buğdaydan (ZÍZ) yapılan ekmek ve un diğerlerine oranla birinci planda yer alır. Buğday ve ondan yapılan bütün gıda maddeleri, günlük hayatta yemek için tüketilmenin yanında ritüellerde çeşitli tanrılara kurban edilmek gayesiyle de kullanılır.
Metinlerde önemli bir yer alan buğdaydan; çeşitli incelikte öğütülen (malla-) ya da ezilen (harra-) un ve memal- elde edildikten sonra bunlardan çeşitli ekmekler yapılmaktaydı. Buğdaydan, BA.BA.ZA ve harzur gibi lapa ya da yemek çeşitleri de üretilmekteydi.
ZÍZ ise, “buğday tohumu” anlamının yanı sıra Telipinu metninde “bitkisi” anlamında da kullanılır. Metinlerde II PA ZÍD.DA ZÍZ HÁD.DU.A “2 ölçü kuru buğday unu”, PA-RI-SA ZÍD.DA ZÍZ ar-ran-za “PARISA yıkanmış buğday unu”, III PA ZÍD.DA ZÍZ ha-a-ta-an-da-aš “3 ölçü kuru buğday unu” olarak da geçer. Kral ve kraliçe için yapılan cenaze töreninde odun yığınının içine tepeleme ZÍZ doldurulmasıyla ilgili bir metin vardır (Kbo II 1 ii 25–29).
A-NA dU URUWa-at-tar-wa... 1 GU4.MAH, 14 UDU.HI.A, 5 PA, 4 BÁN ZÍ.DA, 4 DUG KA.DÙ, 10 DUG KAŠ, 1 DUGhu-up-pár KAŠ, 3 BÁN ZÍZ DUGharši dUTU-ŠI ME-iš URU-aš SUM-iz-zi.
“Majesteleri Wattarwa kentinin Fırtına Tanrısına kavuştuğunda;
1 boğa, 14 koyun, 5 PA, 4 BÁN un, 4 testi pīhu birası, 10 testi sıradan bira, 1 krater bira, 3 BÁN buğday unu ve 1 DUGharši kabı konuldu. Bu şehir bunları düzenli olarak yapacak.”
Hitit Kanun metinlerinde, bazı malların fiyat listesi de yer almıştır. Gurney’in verdiği tabloda, tarım ürünlerine ait ölçü birimleri hakkında -henüz tam olarak çözülemese de- genel bir karşılaştırma yapmak mümkündür.
Düzenli olarak tohumlar/tahıllar (NUMUN.HI.A humanta) listesinde olan šeppit, ŠE, ZÍZ, KAR.AŠ, ewan gibi tahıl ürünlerinin yanı sıra bezelye, kimyon, kişniş, mercimek, nar vb. gibi tahıldan çok daha fazlasını kapsayan bir terimdir. Šeppit’ten üretilen un ZÍ.DA še-ep-pí-it-ta-aš, ZÍ.DA še-pí-it, ZÍ.DA še-ep-pí-it ya da še-ep-pí-it-ta-aš marra[-tar?] diye adlandırılır.
Bu tip un, nemli (arrant-) veya kuru (hatant-) olarak kullanılmış olmalıdır. Daha da önemlisi ekmek, šeppit’in değirmende öğütülmüş unundan yapılmaktaydı. Metinlerden, šeppit unundan yapılan ekmekleri de görebiliyoruz.
Hititlerin, beslenmelerinde çok önemli bir yere sahip olan ekmeği tatlandırmak amacıyla üstüne çörek otu veya karaman kimyonu dökerek de yediklerini biliyoruz. Kişniş, hamurun üzerine serpilir ve ekmekle birlikte yenirdi.
[z]i-ik DIŠTAR-iš e-ša-ra-ši-la-aš-ma-aš a-ri-ša-an-d[a?
GIM-an du-wa-ar-ni-iš-ki-it na-aš-za-kán ŠE.LÚSAR
[x -y]a [x x]
IT?[-x x] ka-ri-ip-ta na-aš-kán ar-ha har-ni-ik-ta
“Sen tanrıça İştar, kırılanı aldın. Onların (gibi?...) kişnişini yedin. Ve onları yok ettin.”
Bin Tanrılı Hititlerin Binbir Çeşit Ekmeği…
Hititlerin yapıp yedikleri ya da sundukları ekmek çeşitlerinin sayısı yüzlerle ifade edilir. Bu zengin çeşitlilikte, Hititlerde ekmek konusu oldukça ayrıntılı bir çalışma ister ve bazı metinlerin tek tek karşılaştırılmasını gerektirir. Bu konuda son zamanlarda çalışmalar yapıldığını ve konuyla ilgilenenlerin başvurabileceği kaynak eserler çıktığını da belirtelim.
Şekilleri, malzemeleri, kıvamları, miktarları ve yapıldıkları yerler gibi temel ayrımlarla gruplandırdığım ekmek çeşitlerine burada ancak kısa bir özet hâlinde değinilebilir.
a) Şekillerine Göre Ekmekler:
Hititler, dini törenlerini yaparken tanrılarına sundukları ekmekleri özel şekiller haline getirmişlerdir. Hamuru pişirmeden önce bazı hayvan, bitki, nesne ya da tanrılarının şekline benzeterek yapmaları, Antik Yakın Doğu halkları arasında da oldukça yaygın görülen bir uygulamadır.
Tanrı ve İnsan Şeklinde Olanlar:
hulliti-, ninattanni- (Tanrıça Ninatta’yı temsil etmesi için yapılan ekmek ya da bir tür kek), šena-, taparwašu-, tarhuntiti-, tappinnu- (arpa ekmeği), tunnaptu-, turuppa, walpailanni- / walpaimanni-, šiwanda(na)nni- / šiwandanni-, zappinni- ve NINDA.DÌM.ME (cin şeklinde ekmek).
Hayvan Şeklinde Olanlar:
hawiyašši- (kuzu şeklinde ekmek), hawattani- (küçük koyunlar şeklinde ekmek), išnaš ŠAH (domuz şeklinde ekmek), ŠAH ŠA NINDA (domuz şeklinde ekmek), NINDA.KUR4.RA ŠA UDU (kuzu şeklinde somun ekmek), NINDA.KUR4.RA.HI.A ŠA GUD UDU-ya (sığır ve kuzu şeklinde somun ekmekler).
İnsan Uzvu Şeklinde Olanlar:
NINDA libbu (kalp şeklinde ekmek), NINDA rittu (el şeklinde ekmek), NINDA ubānātu, NINDA.ŠU.SI (parmak şeklinde ekmek), NINDA hazzizzi-/hazzizzita- (kulak şeklinde ekmek - 10 ha-zi-zi ŠA NINDA i-ya-an / ekmekten (hamurdan) yapılan 10 kulak), NINDA mušši, NINDA akal mušši (meme ucu şeklinde ekmek),
NINDA KAxUD (diş şeklinde ekmek - 5 NINDA LÀL ku-iš-ša KAxUD-aš i-ya-an-za / Her biri dişten-diş gibi yapılan 5 bal somunu), NINDA.EME ya da NINDA.KUR4.RA EME (dil şeklinde somun), NINDA.KUR4.RA.HI.A KAxU EME 12 KAxUD.MEŠ (ağız, dil ve 12 diş şeklinde somun), NINDA.KUR4.RA ŠA GIŠKAK (kazık şeklinde somun).
Geometrik Şekilli Olanlar:
kaggari- (disk şeklinde yuvarlak ekmek), purpura- (küre/top şeklinde ekmek - išnaš purpureš hamur topları), niniyami- (spiral şekilli çörek ya da halka şeklinde hamur tatlısı), huri- (yüzük veya çember şeklinde ekmek), muriyala- (üzüm salkımı şeklinde ekmek), nurati- (nar şekilli/narlı ekmek?).