Osmanlı’da Kenevir Üretimi
Türkçe'de kenevir yerine kendir ismi de kullanılır. "Çedene tohumu" da denir. Kendir, kenevir bitkisinin sapından çıkarılan lifin ismidir. Kenevir lifleri ve tohumundan istifade edilen bir bitkidir. Uyuşturucu özelliğinden dolayı birçok ülkede yasaklanmıştır. Ama kenevir kumaş, ip, denizcilik malzemeleri, kozmetik ilaç, otomobil kaportası, sabun, selüloz gibi birçok şeyin üretiminde kullanılır. Osmanlı döneminde çok yaygın olarak ekilen bu bitkinin üretimiyle ilgili Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü'nün çalışkan hocalarından Mehmet Taşdemir'in Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi'nde yayınlanmış "Karadeniz Bölgesinde Kendir-Keten Üretimi Ve Kullanım Alanları (XV. Yüzyıl Sonu XVII. Yüzyıl İlk Yarısı)" isimli önemli bir makalesi vardır. Bu makaleden kenevirin Osmanlı dönemindeki ekimini aktarıyoruz.
Kenevir üretimine ilk olarak Asya'nın doğusunda ılıman iklime sahip bölgelerinde rastlanır. Daha sonra Batı Asya, Anadolu, Mısır ve Avrupa'da ekilmeye başlandı. 17. yüzyılda Amerika'da ekildi. Kenevir, Osmanlı döneminde "kendir, kettan, kendir lifi, kendir teli, tel kendir" ismiyle anılırdı. Kenevirin lifleri başta sicim, ip, urgan ve kumaş üretiminin önemli hammaddesiydi. Osmanlı donanmasının ihtiyacı olan urgan, halat gibi malzemelerin çoğu da kendirden yapılmaktaydı. Osmanlı topraklarında kenevir daha çok Karadeniz bölgesinde ekilirdi. Samsun, Sinop, Kastamonu, Taşköprü, Vezirköprü, Amasya, Gümüşhacıköy, Merzifon, Çorum, Tokat, Yozgat, Çarşamba, Terme, Ünye, Fatsa, Ordu, Trabzon, Ödemiş, Tire, Burdur, Urfa, Suruç, Birecik ve Malatya bölgelerinde kenevir ekimi yoğun olarak yapılırdı.
Sinop, Kastamonu, Taşköprü ve Vezirköprü'de kenevir ekimi yanında işlenip, mamul madde hâline de getirilirdi. Köylüler mahsulün bir kısmını pazarlar, bir kısmını ise kışın evlerinde bez, sicim, urgan, halat, çuval gibi ürün hâline getirirlerdi. Bu yolla bölgede küçük aile imalâthaneleri meydana gelmişti. Kastamonu ve çevresi, kendir üretimi bakımından fazla mahsul alınan ekim alanlarına sahipti. Özellikle Gök Irmak'ın etrafındaki verimli araziler ve bu nehrin vadilerle birleştiği bölgeler kendir ve keten ekiminin yapıldığı yerlerdi. Bölge kendir üretiminin yanında imalinin ve ihracının yapıldığı önemli bir yerdi. Taşköprü ve civarı kenevirin en çok ekildiği yerlerdendi. Kendircilik ve urgancılık imparatorluğun sonuna kadar bölgede canlılığını korumuştu. Bölgede kendir ve kendir ürünlerinin satıldığı, kendirci esnafının çalıştığı Kendir Hanı vardı. Kastamonu ve civarından donanma için ve tüccarlar tarafından satın alınan ürünler İnebolu iskelesinden ihraç edilirdi.
Kastamonu, Trabzon, Tokat, Samsun
Taşköprü'de 1520'de 90 bin 981 kilo, Tokat ve çevresinde 1574'te 20 bin 484 kilo, Trabzon'da 1554'te 345 bin 794 kilo, Akçaâbâd'da 1554'te 349 bin 858 kilo kenevir üretilmekteydi. Samsun bölgesi de önemli üretim merkezlerindendi. Evliya Çelebi Samsun ve halkı için "kendirciyândır, kendir ipleri meşhurdur" der. Bölgedeki tarım üretiminin yaklaşık yüzde 10'u kendirdi. Devlet ihtiyacı olan kendiri Samsun ve civarından vergilerine karşı toplamaktaydı. Bölgedeki 5 bin 612 ev 285 bin 600 kilo kendiri vergi olarak devlete vermekteydi. Kenevir ve bu bitkiden imal edilen ürünler Samsun Limanı'ndan gönderilirdi.
Kenevirden İmal Edilen Ürünler
Kenevir hasadından sonra da yorucu çalışma isteyen bir bitkiydi. Lifler, sapından ayrıldıktan sonra dövme safhasına geçilirdi. Sapından ayrılan lifler yassı bir taş üzerinde ağaç tokmaklarıyla ezilirdi. Ardından lifler tarandıktan sonra imalat safhasına geçilirdi. Osmanlı döneminde kenevir işlenerek şu ürünler imal edilird;
Kınnap:
İmal edilen ürünlerin en incelerinden olup iki veya üç telli olurdu. Özellikle Rize ve civarında imal edilirdi ve bölgenin en önemli geçim kaynaklarındandı. Yazlık giyim için elbise, yatak ve yorgan çarşafı ile başörtüsü imal edilirdi. Ayrıca tente, balık ağı, çuval ve halı dokumasında çözgü ipi, çadır ve branda imali yapılırdı.
Sicim:
Kınnaplardan daha kalın olarak üretilirdi.
Urgan:
Kullanım alanı en geniş olan üründü. Paketleme ve balyalama işlerinde kullanılırdı. Ya siparişi verenin arzu ettiği ebat ve uzunlukta yapılır, ya da standartlara uygun bir şekilde üretilerek satılırdı. Bozuk tellerden üretim yapan urgancılar, halkın huzurunda teşhir edilirdi.
Halat:
Urgandan daha kalın olup, özellikle gemiler için üretilirdi.
İngiliz, Fransız, Rus, Alman Ve Amerikan Milletleri Nasıl Oluştu?
Lıah Greenfeld'in "Milliyetçilik, Moderniteye Giden 5 Yol, İngiltere, Fransa, Rusya, Almanya ve Amerika Örnekleri" isimli kitabı dünya tarihine yön veren beş milleti ele alıyor. Eserde İngiliz, Fransız, Rus, Alman ve Amerikan milletleri örneklerinde modernleşirken millet oluşumlarını kendi dillerinde yazılmış kaynaklara dayanarak inceleniyor.
Greenfeld, İngiliz kimliğinin oluşumunda Protestanlığın ve aristokrasinin rolünü, kraliyet ve dinin değişen konumunu, kültürel ve bilimsel gelişmeler ile İngilizce'nin gelişimini, Fransa'da ise kraliyetin dini gücünü kaybetmesiyle birlikte Fransızlığa sarılması, kralın kulluğundan yurttaşlığa ve vatanseverliğe giden süreci ele alıyor. Rusya'yı Çar Petro devrimleri, Ortodoks kilisesi ve Rus ordusunun başarılarıyla köylü topluluklarının Rus milletine dönüşümünü inceliyor. Alman kimliğinin oluşumunda aydınların rolü ve Fransa'nın Prusya ordularını mağlup etmesinin kimlik inşasındaki rolü üzerinde duruluyor. Amerikan kimliğinin oluşumunda göçmenlik, özgürlük ve eşitlik fikrinin rolünü inceliyor. Eserde aydınların millet-inşasındaki rolü üzerinde de duruluyor.
Greenfeld Türkçe baskıya yazdığı önsözde "Modern dünyada politika milliyetçilik tarafından oluşturulmuştur" diye durum tespiti yaparken, eserinin sonunu ise şu cümlelerle bitiriyor: "Milli kimlik temelinde bir haysiyet meselesidir. O insanlara gurur duymaları için nedenler verir... Milliyetçilik tarihsel bir olgudur. Şayet milliyetçilik ortadan kaybolursa, artık içinde yaşadığımız bu dünya olmayacak ve yerine zümreler toplumunun yerini aldığını bildiğimiz dünyadan farklı olarak, başka bir dünya kurulacak bu milli-sonrası dünya gerçekten post-modern olacaktır, çünkü milliyet modernliğin kurucu ilkesidir.... Milliyetçilik çağı sona ermiş değil, yeni milliyetçilik çağına da girmiş değiliz". Dünyanın beş önemli milletinin milli kimliklerinin oluşumunu anlamak için bu kitabın okunması gerekiyor.
Kenevir Hakkında 17 Çok İlginç Bilgi
Kenevirin üretimi ve satışı, dünyanın bazı ülkelerinde tamamen yasaklıdır; bazılarında ise kısıtlı olarak yapılabilmektedir. Türkiye de, kenevirin yasaklı olduğu ve uyuşturucu sınıfında yer aldığı ülkelerden biri. Dolayısıyla kenevir deyince, sizin de aklınıza sadece “marijuana” geliyor olabilir; üzülmeyin çünkü suç sizde değil.
Peki eski tarihlerde üretimi yaygın olan ve hatta Amerika’da üretimini yapmayan çiftçilerin hapse atılmasına neden bu bitki, niçin bizim düşmanımız? Kenevir bize neeetti? Bu sorunun cevabını vermeden önce, kenevirin hiç bilmediğiniz faydalarına bir bakalım:
Bir dönümlük kenevir, 25 dönümlük orman kadar oksijen üretir.
Yine bir dönümlük kenevirden, 4 dönüm ağaça eş kağıt üretilebilir.
Kenevir tam 8 kez kağıda dönüştürülebilirken, ağaç 3 kez kağıda dönüştürebilir.
Kenevir 4 ayda yetişir, bir ağaç ise 20-50 yılda.
Kenevir, gerçek bir radyasyon temizleyicidir.
Kenevir dünyanın her yerinde yetiştirilebilir ve çok az suya ihtiyaç duyar. Ayrıca kendisini böceklerden koruyabildiği için tarım ilacına da ihtiyaç duymaz.
Kenevir ile yapılan tekstil ürünleri yaygınlaşırsa, tarım ilacı sektörü tamamen ortadan kalkabilir.
İlk kot pantolon, kenevirden yapılmıştır; hatta “kanvas” kelimesi kenevir ürünlerine verilen isimdir.
Kenevir, AİDS ve kanser tedavisinde kemoterapi ve radyasyon etkisini azaltma; romatizma, kalp, sara, astım, mide, uykusuzluk, psikoloji, omurga rahatsızlıkları gibi en az 250 hastalıkta kullanılmaktadır.
Kenevir tohumunun protein değeri çok yüksektir ve içindeki iki yağ asidi de doğada başka hiçbir yerde bulunmamaktadır.
Kenevirin üretimi soyadan bile daha ucuzdur.
Kenevirle beslenen hayvanlar, hormon takviyesine ihtiyaç duymaz.
Plastik ürünlerin tamamı, kenevirden üretilebilir ve kenevir plastiğinin doğaya dönüşmesi oldukça kolaydır.
Bir arabanın gövdesi kenevirden yapılırsa, dayanıklılığı çelikten tam 10 kat fazla olur.
Binaların yalıtımı için de kullanılabilir; dayanıklı, ucuz ve esnektir.
Kenevirle yapılan sabunlar ve kozmetik ürünler, suyu kirletmez; yani tamamen doğa dostudur.
Sayısız faydası olan kenevir kullanımı , bir zamanlar dünyanın en önemli üretim bitkilerinden biriydi ama bugün, üretimi yasak.
Kenevirin Faydaları ayrıca ip, halat, çanta, ayakkabı, şapka yapımı için de ideal bir bitkidir.
Hatta Amerika’da 18. yüzyılda üretimi zorunluydu ve üretmeyen çiftçiler hapse atılıyordu. Ancak durum şimdi tam tersi.
Nedenini ise, şu bilgiler ışığında anlamak hiç de zor değil:
-W. R. Hearst, 1900’lü yıllarda Amerika’da gazete, dergilerin ve medyanın sahibiydi. Ormanları vardı ve kağıt üretiyordu. Eğer kenevirden kağıt yapılırsa, milyonlarını kaybedebilirdi.
-Rockefeller, dünyanın en zengin adamıydı. Petrol şirketi vardı. Bio yakıt olan kenevir yağı da, elbette onun en büyük düşmanıydı.
-Mellon, Dupont şirketinin ana hissedarıydı ve petrol ürünlerinden plastik üretmek için patente sahipti. Ve kenevir endüstrisi, onun pazarını tehdit ediyordu.
-Sonra ise, Mellon ABD Başkanı Hoover’in hazine bakanı oldu. Bu bahsettiğimiz büyük isimler yaptıkları toplantılarda, kenevirin bir düşman olduğuna karar verdiler. Ve onu ortadan kaldırdılar. Medya aracılığıyla, marihuana sözcüğüyle birlikte keneviri, insanların beynine, zehirli bir uyuşturucu olarak kazıdılar. Kenevir ilaçları piyasadan çekildi, bunun yerini bugün kullanılan kimnyasal ilaçlar aldı. Kağıt üretimi için, ormanlar katledildi. Tarım ilaçları ile zehirlenme ve kanser arttı.
Ve derken dünyamızı plastik çöplerle, zararlı atıklarla donattık…
İnsanoğlu, doğayı tüketmenin bir yolunu her zaman bulur ne de olsa; değil mi?